LINO TRINIDAD SANABRIA - Guaraní ñe’ẽ paraguáipe / Fuente: REVISTA CABILDO AÑO 2 NRO. 6 – MAYO 2009

Artículo: Guaraní ñe’ẽ paraguáipe
Foto: Mercado guasu en 1910.

Fotos de la colección de Jaime Grau
Autor: LINO TRINIDAD SANABRIA

Fuente: REVISTA CABILDO - BOLETÍN OFICIAL DEL
CENTRO CULTURAL DE LA REPÚBLICA EL CABILDO
AÑO 2 NRO. 6 – MAYO 2009 (pdf)

** Ñañe retã Paraguái ojekuaivo (1) ary 1811-pe Espáñagui. Upéramo oñepyrữ oku’e mburuvichakuéra pyahu hérava Junta Superior Gubernativa. Ha’éva’ekue peteĩaty oĩ haguépe Fulgencio Yegros, José Gaspar Rodríguez de Francia, Pedro Juan Caballero, Francisco Javier Bogarín ha Fernando de la Mora. Kóva ko aty oisãmbyhy Paraguái retã mokõi ary ha irundy jasy aja pukukue, ha ndahi’aréiramo jepe pokatu (2) reheve, ojapo heta mba’e iporãva ha tekotevẽva omopyrenda mbarete haguã ko tetã pyahu oñepyrữva
oku’e ha’e’ae (3), ha katu ojapo avei peteĩ mba’e ivaíva ñane ñe’ẽ guaraníme guarã.
Upe arange 15/02/1812-pe, oguenohẽ hikuái peteĩ haipy hérava “MBO’EHÁRA MBO’EHAO PEGUA REMBIAPORÔ (Instrucción para Maestro de Escuela). Kóva ko haipýpe he’i hikuái ndojeporu mo’ãvéimaha guaraní ñe’ẽ Mbo’ehao hárupi, ikatu haguãicha ojekuaa porã ha ojeporu hendaitépe “castellano” ñe’ẽ. Upérõmavoi oje’e aipo oñeñe’ẽ rupi guaraníme ndaje ndaikatúi ojekuaa porã ha ojeporu porã “castellano” ñe’ẽ. Upéicha ha’ekuéra oimo’ã ha oguerekóramo jepe marambota (4) hikuái oñepyrữ omboyke hikuái guarani ñe’ẽ ha omotenonde peteĩrãre “castellano” ñe’ẽ.

DR. GASPAR RODRÍGUEZ DE FRANCIA poguýpe: Dr. Francia opytámarõ ha’eño oisãmbyhy ñane retã, ha’e oñepyrữ oipysyrõ (5) guarani ñe’ẽ, nomboykéiramo jepe avei “castellano” ñe’ẽ.
Oheka pa’ữ ome’ẽ haguã guaraníme ha oiporu ikatuhaguéicha. Mitãnguéra, mbo’ehao hárupi oñepyrữ opurahéi upe hérava’ekue “Tetã Purahéi Guasu”. Dr. Francia he’íva’ekue Paraguái ñemoñare opurahéiva’erãha hetã Purahéi Guasu iñe’ẽ teépe ha upéicha oñepyrữ avei oiporu guarani ko tetã ñe’ẽteérõ guáicha. Kuatiañe’ẽ oguerahaukáva ipytyvõhára kuérape (Delegado de Frontera oje’eha), ha’e ohai guaranimembaite. Ha’e upéicha oipysyrõ mbaretéva’ekue guarani ñe’ẽ, ndaikatúiramo jepe omboyke “castellano” ñe’ẽ umi Mbo’ehao hárupi. Omanóvo Dr. Francia, iñambue jey guarani po’a upe guive.

CARLOS ANTONIO LÓPEZ poguýpe: Heta mba’e porã ojapo avei ko karai Carlos Antonio López ha umi mba’e porã apytépe oñepyrữ omboyke mbarete guarani ñe’ẽ mbo’echao hárupi. Ndaikatúi ja’évo péicha ojapoha nahetãrayhúgui. Tetãrayhu ha’e oguerekóva’ekue jaikuaahápype hetaiterei mba’e ojapohague Paraguái retã oñemopyrenda mbarete haguã. Upéi, pe ary 1862-pe, omano ha hekoviare, ta’ýra Francisco Solano López, omoambue jey guarani ñe’ẽ po’a.

FRANCISCO SOLANO LÓPEZ poguýpe: Oñepyrữvo ko karai oisãmbyhy ñane retã, ndaikatuvéima kuri ojoko pe ñorairõ guasu ombosako’íma va’ekuevoi hikuái Argentina, Brasil ha Uruguay ou haguã mbohapyvéva ñande ári. Francisco Solano oñe’ẽva’ekue guaraníme ha he’íva’ekuevoi guaraní ñe’ẽ ombojoaju añetéha maymáva Paraguái ñemoñarépe. Upéicha rupi ha’e ome’ẽva’ekue heta pa’ữ guarani ñe’ẽ ohasa haguã tenonde. Ojapóva’ekue “Campamento Cerro León”-pe petẽi aty guasu guarani rehegua. Karai Luis Camino, Juan Crisóstomo Centurión ha ñe’ẽpapára Natalicio Talavera umíva, oisãmbyhýva’ekue upe aty guasu guarani rehegua. Heta ojeporu avañe’ẽ upe ñorairõ guasu aja ha heta mba’épe oipytyvõ ñane retãme ko ñane ñe’ẽ. Ha upéicha avei, pe ñorairõ guasu opa rire ha ojupi tekuái (6) pyahu ñane retãme, oñepyrữ jey iñambue avañe’ẽ po’a.

Triunvíro omyakãva’ekue CIRILO ANTONIO RIVAROLA poguýpe: Kóva ko tekuái aja katu oñemboyke mbarete añetéva’ekue avañe’ẽ ha ndaha’éivoi ku oñemboykénte va’ekue.
Oñeñeha’ãvoi ojejukaite haguãicha ko ñe’ẽ.
Oje’éva’ekuevoi Paraguái retã jaipotáramo oñakãrapu’ã, avañe’ẽgui oikóva’erã tesarái, ha’ére peteĩ ñe’ẽ ñandepykua ha ñandepokuátava tapiaite. Upéicha oiko guarani ñe’ẽ, oñemboyke hápe, heta ary. Upéinte ou jey ñande ári ambue ñorairõ guasu. Upéramo Bolivia ndiveháma.

Ñorairõ guasu Bolivia ndivérõ guare: Oñepyrữvo ko ñorairõ guasu pe ary 1932-pe, iñambue jeýma avañe’ẽ po’a. Karai José Félix Estigarribia ojerovia añetéva’ekue guarani ñe’ẽre. Hemiandu ñane ñe’ẽ ypy rehe, ha’eva’ekue pe Francisco Solano López remiandúicha avei. Heta ojeporu avañe’ẽ upe ñorairõ aja ha heta oipytyvõva’ekue ñane retã ha ñane retãyguápe opaite peve upe ñorairõ.
Ha péicha jahecha guaraní ñe’ẽ rembiasakue (7) ñane retãme. He’iháicha peteĩ ñe’ẽpapára, “heta kyséma oñehãimbe’e hérape” ha upeichavérõ jepe márõ naikangýi guaraní ñe’ẽ ñane retãme.
Ko’ẽreíre imbareteve. Ha’éma pe ary 1992 guive Paraguái retã ñe’ẽtee “castellano” ykére ha ko’ágã ha’étama avei MERCOSUR ñe’ẽtee “portugués ha castellano” ykére.

Ojehecháva’erã guarani ñe’ẽ: Ko avañe’ẽ oñehendu háicha oiporúre maymavaite ñane
retãygua, ojehecháva’erã avei. Pytaguakuéra (8) oúva ñane retãme ohecháva’erã Paraguái ñe’ẽkõi (9) ani oimo’ãtei hikuái ñande ñaguerotĩha ñane ñe’ẽ ypy. Jaiporúva’erã avañe’ẽ “castellano” ykére toñehendu ha tojehecha ñane ñe’ẽkõi, ko’ágã ñamomorãvo mokõisaha aramboty ohupytývo Tetã Paraguái. Jahaíva’erã guaraníme umi kuatiañe’ẽ opáichagua, umi mbyaky’orã (10) hamba’e “Bicentenario” rehegua.

Ñe’ẽndy
(Guía de vocabulario):
1 - Jekuaivo = Independizarse.
2 - Pokatu = Poder.
3 - Ha’e’ae = Independiente, autónomo.
4 - Marambota = Patriotismo.
5 - Oipysyrõ = Defiende, protege.
6 - Tekuái = Gobierno.
7 - Tembiasa = Historia, trayectoria.
8 - Pytagua = Extranjero.
9 - Ñe’ẽkõi = Bilingüismo.
10- Mbyaky’o = Programa a desarrollar.

LINO TRINIDAD SANABRIA