Recomendados

jueves, 29 de julio de 2010

FELIX DE GUARANIA - ANAMARIÁ (CUENTO) / Fuente: NARRATIVA PARAGUAYA TOMO I por TERESA MENDEZ-FAITH


ANAMARIÁ
Cuento de
FELIX DE GUARANIA
(Enlace a datos biográficos y obras
en la GALERÍA DE LETRAS del
.
ANAMARIÁ

** ANAMARIÁ omboguejy iñakã árigua ha oguapy opyty’u. Pyharevete oñembisó ramo hina, oñandúma voí kuri. Ha upéi, ku jepe’a ombo’í ramo. Oikutu-kutu chupe ha pe hambeypy ha’ete ku ojekapátava. Aniché niko oime hi’árama imemby haguã. Ña Pulé he’i vaekue chupe hi’arevetaha.
** Jepevénte upéicha, nde’íri kuri mba’eve Hosedolórepe. Maerã piko oipy’apy reíta ichupe, takeko ha’e naiko’ẽ porãi kuri aveí. Mba’é nipo oime nombopire porãvéiva chupe oikóvo, are guivéma. Pyhare oú jepi ojahu, ho’u ho’úva ha oñeno oke. Oñe’ẽ ramo chupe, o jeahy’opy karãinteva. tẽra katu oñemonge. Ndaha’evei ku ymaguaréicha oguapýmiva opita ha oñomongeta hendive. Téra oipytyvõ chupe oipovã haguã mandyju. Ỹro kátu, omokyrỹi ha omuña chupe okupére. Upéi oñenomi kapi’ipépe ha oipapa hikuai mbyjaita omyenyhẽva ára.
** -Rehechápa amóva -he’ími Hosedolóre-, upéva ha’e ñane mba’e, ñande rekove ohesapéva. Jajuejaha ára, ogue vaerã.
** Sapy’ánte katu, opurahéi chupe "emilianore". Ha ku omongeasy jave hipa chupe, ojeréva ohetữ ipyti’a, ijajuraguy, inambi kupe... ¡ipy’a renyhengue! Néine katu ojejopy hese ha oñepyrữ omboguejy mbeguekatu hetére ipo...!
** - ¡Nána, Hosedolóre! Chemopirĩmbáko...
** Ko’ágã imandu’ávo, Anamariá ndoikuaa porãi pe oñandúvapa angapyhy tẽrapa temimbyasy. Amo ipy’a ruguápe osó vaicha... mba’é nipo! Osapymí ramo ohecha Hosedolórepe oñembosyva cha’ĩ, oma’ẽ hatã hese ha... ohó vaicha hapykuévo peteĩ ñu opave’ỹvare, ko’ýte michĩ michĩvé.
** Opu’ãsẽ oñani hupytývo, hákatu mba’é nipo ojehu ichupe. Ndikatui omomyi ijyva, hatãmba chugui hetyma. Ipohyi iñakã. Osapukai ipy’aite guive ha iñe’ẽ nosẽi ijhy’ópe. Oñeñandu ho’á vaicha, ho’avérõ ho’a ha ndo’apai. Ndohechavei, noñeñanduvei. Ñaimo’ã voí ku ndahetéiva ha hi’ágã mba’e ovevéva pe araíre...
** Ike peguáicha ohasa hesa renondé rupi hekovekue. Ojecha imitakuña’í ramo guare, oikuaá ypý ramo guare Hosedolórepe. Iñepyrữrã ohechámi chupe escuela rapére. Ha peteĩ jevy oipytyvõ chupe ohasávo y no’ongue, oky guasu rice. Ha upete guive oñoha’ãromi. Oguerekópe gueteri ikarape, Hosedolóre oguerahámi chupe ijapýri. Upéinte ohecha jeý chupe yvý rupi, ikarapépe nipo oisu’ú ra’e mboi ha omano. Heta ombyasy hendive, ndaha’ei oho jeytaháre yvý rupi. Ohechánte Hosedolórepe hasẽ ha upéva opoko ikorasõre.
** Peteĩ árape oha’arõ Hosedolórepe haimete ka’aru pytữ meve. Ha ndojekuaái. Ndoúimarõ osẽ oho ha’eño. Py’a túky-túky mante anga omoirữ chupe tapére. Upe pyhare ndokei’ete, ko’ẽntema oipota oikuaá haguã mba’épa ojehú ra’e Hosedolórepe.
** Upe guive ndohechavei chupe. Are riréntema oikuaá itúva omondo hague chupe omba’apóvo itióndi Paraguarípe. Tuichamaháje, he’i, ha ndaipu’akavéima hese omongaru ha omonde haguã. He’i aveí je omondoha ta’ýrape oiko porãvé haguãme, oñakãrapu’ã haguãme, ani haguãme kokue raso jeýnte oiko chugui.
** Ojoapykuéri ohasa ha ohasáva ára ha ko’ýte ikangy kangyve mandu’a oguerekóva hese Anamariá. Mba’ére jepepa nde’i mo’ãi, amo iñapytu’ữ ruguágui ndoje’oivaha héra ha oñeporanduvaha mamóipo oime. Sapy’ánte katuko he’i voíva ojupe, ko’ágã tuichapámava ha’e vaerã mo’ã iñembokiha. Pero Ñandejára oikuaá ojapóva. Ha’ekuéra voí ave, ová raka’e hikuai Mbokajatýgui Sotoruguápe, isy oguerekohápe yvy pehenguemi itúva oheja vaekue chupe. Ko’ágã ikuñataĩma ha oje’e hese iporãhá.
** Anamariá o jepoka poká jepi, oñembesu’u ha oñeha’ã ombohasa pe mba’e rasyete hambeypy ojpýva. Jepevénte upéicha, mandu’aeta ojehekuavo iñapytu’ữme ha omyangekoi ikorasõ.
** Peteĩ aretépe, pyhareve asaje, oĩ hina Huanapabla rógape. Ikakuaá irungue, hembiayhu porã upe Huanapabla. Upe árape ojerure chupé ra’e ohomi haguã omopotĩ hendive óga ha ombosako’i tembi’u, oguãhẽtagui hina tren ka’arúpe ikyvy omba’apóva Paraguaýpe.
** Ha péichante niko, oiko pe oñeimo’ã’ỹ vaerã. Oguãhẽmí ohóvo Huanapabla kyvýndi... ¡Hosedolóre! Ohechávo oikuaá. Ikorasõ voí he’i chupe ha’eha. Noimo’ãinte. Kóva katu mba’etéma. Oñandu pe ikorasõ osẽta katuete ijurú rupi. Osẽsemo’ã ohoreí ha upépe ojekutu, hapóva ramoguáicha. Pe tata oimo’ã vaekue oguéma ikorasõme, oñandu ojepota ha osununu huguy rapére omyendy haguã hova.
** -Péina amóko oúma hikuái -he’i Huanapabla ha osẽ okápe ohuvãitĩvo chupekuéra.
** Anamariá opytánte okẽme oryryi osusữ, oñeha’ã opáicha ipy’aguapymi haguã. Oñemo’aguĩ aguĩvevo hikuai ohechakuaá, umi Hosedolóre resa tatapỹicha hendyha hese. Ha’e nipo ohecha vove ichupe, ha’eichaite aveí ra’e.
** -¡Hosedolóre! -ha’e raẽ omondoro ijahy’o, ha oñandu, ndachuguíri vaicha osẽ pe iñe’ẽ.
** - ¡Anamariá!
** Hosedolóre ombohasa chupe ipo ha Anamariá ndoikuaái mba’éichapa oñomíta chugui pe oñandúva. ¡Anímo ra’e ohendu ikorasõ ryapu!
** Anamariágui omondoho imandu’a pe temirnbyasy ojokapáva hete. Ho’a jeý vaicha araíre. Noñeñanduvei, ha’ete ku oveve mba’éva ha oñuvã jeý, ndaijokohai, umi ymaguare pe iñakangatu. Imandu’a omendáramo guare. Mokõivéva, ha’e ha Hosedolóre, oñokuãre karai Hue renondépe. Upéi tupaópe. Uperiremínte hógapema. Pe ogami Hosedolóre ojapo vaekue mokõivépe guarã. Upépe oikove haguã oñondive vy’a ha vy’a’ỹme, iporã aja ha ivaí jave. Upépe okakuaá haguã imemby kuéra ha upépe ho’a haguã omano, oguãhẽmaro ára upéicha haguã.
** Anamariá ndoikuaaporãi mba’épa ojehu ichupe. ¡Oime vaerã pipo hapicha kuña ohasáva ko ha’e ohasa, oñandu ko ha’e oñandúva. Ndaipóriko hasy’ỹva chupe ha oñandu peteĩ hakuvo asýva osyry pe hetymáre. Osapukái ha ijahy’ópe jeýnte opa iñe’ẽ.
** ¡Ha, Hosedolóre! Hi’ãntete piko chupe oĩmi ijypýpe, hendive, toipichymi chupe hyé, tojopymi chupe iñakã, tombyakumi chupe ipy, tojokomi chupe ikorasõ perere, kavaju ra’ýcha opopóva ipyti’a ryepýpe.
** Ogueru rice jeý ipytu -ha’e ndoikuaái are rirépa- ha oipe’a hesa, jepeve ojesaka chupe kuarahy, Hosedolórepe raẽvete ohecha. Ojeka ijuru ári pukavy ohechukávo ichupe ijyva arigua. Ha vy’águi, tesaý omyaky hova; ohupapóvo ipopytépe imembymi, oúva ramo jepe kapi’ipépe, oipe’a peteĩ tape ipy ha iporáva hekove kuérape guarã.
.
De: EL CRISTO DE COLLAR Y OTROS CUENTOS.
Edición bilingüe
(Asunción:
Centro Editorial Paraguayo S. R. L., 1997)
.

ANAMARIA

** ANAMARIA puso en el suelo aquello que traía sobre la cabeza y se sentó a descansar. De mañana temprano, cuando picaba en el mortero el maíz, ya lo había sentido. Y después, cuando estaba partiendo leña. Eran punzadas dolorosas y sentía como si la ingle se le partía. Pensó que no podía ser que haya llegado el día en que debía parir. Ña Pulé le había dicho que iba a tardar todavía.
** Con todo, no le dijo nada a Josedolores. Para qué lo va a preocupar de balde, y eso que él también no amaneció bien. Le pareció extraño que hacía un tiempo andaba malhumorado. De noche, apenas llega se baña, come lo que hay y se acuesta a dormir. Cuando intentaba entablar conversación, él sólo se aclaraba la garganta y no decía nada; a veces se daba cuenta de que se hacía el dormido. Ya no era como antes, cuando se sentaba a fumar y a conversar con ella. O le ayudaba a hilar algodón. O a veces le saltaba al cuello, le daba cosquillas y corría detrás de ella alrededor de la casa. Cansados se acostaban en el pasto y se ponían a contar las estrellas que llenaban el cielo.
** -¿Ves aquélla? -decía Josedolores-. Esa es la nuestra, la que alumbra nuestras vidas. El día que nos dejemos, se apagará...
** Otras veces, Josedolores le cantaba algún "emilianoré", de aquellos que llegan al alma. Y cuando la veía dormitar como extasiada, se apretaba a ella y la besaba en el pecho, en el cuello, detrás de la oreja y entonces era cuando empezaba a acariciar su cuerpo, bajando las manos poco a poco... - ¡Uy, Josedolores! -decía ella despertando de su ensoñación-. ¡Me da todo piel de gallina...!
** Ahora, al recordar, Anamaríano sabía bien si sentía felicidad o pena. Sentía que algo se rompía en el fondo de sí. Cuando cerraba los ojos veía a Josedolores con el ceño fruncido, mirándola duramente y... caminaba hacia atrás cada vez más lejos, empequeñeciéndose.
** Procura levantarse para correr tras él, pero... ¡qué le pasa! No puede mover los brazos, se le paralizan las piernas, la cabeza se le pone pesada. Grita desde el fondo de sí, pero la voz no llega a la garganta. Era como si cayese en un hondo abismo. Caía y caía sin terminar de caer. Como si no tuviera cuerpo y su alma volara entre las nubes.
** Como si soñara, desfilaron en su mente los hechos de su vida. Se vio cuando todavía era una niña y cuando conoció a Josedolores. Al comienzo lo veía por el camino de la escuela. Y una vez le ayudó a pasar un charco dejado por la lluvia. Desde aquella vez se esperaban para ir juntos. Cuando todavía Josedolores tenía su karapé, su caballito, la llevaba en ancas. Luego, un día, lo vio de nuevo venir a pie; al karapé le había mordido una víbora y se murió. Se sintió muy dolorida por eso, no porque ya no iba a venir a la escuela en ancas del caballo de Josedolores, sino porque lo vio llorar, y eso le tocó el corazón.
** Un día esperó a Josedolores donde siempre, casi hasta el anochecer. Ni siquiera fue a la escuela. Y no vino. Entonces volvió a su casa sola. ¡Cómo le latía el corazón todo el camino! Esa noche no durmió nada, quería estirar como un hilo de pandorga el amanecer para saber qué le había pasado a Josedolores.
** Desde esa vez ya no lo vio. Sólo al cabo de mucho tiempo supo que su padre lo había mandado a Paraguarí a trabajar con su tío. El padre dijo que ya era grande y ya no podía seguir dándole de comer y de vestir. Dijo también que le mandaba a su hijo donde iba a vivir mejor, donde iba a progresar, adonde no se iba a convertir en gusano de la chacra no más otra vez, como él.
** Pasaron los días, uno tras otro y poco a poco fue borrándose de su mente el recuerdo de Josedolores. Aunque sentía, por cierto, en el fondo de su alma, pálidamente, las letras de su nombre, y se preguntaba dónde estaría. Algunas veces hasta se decía a sí misma, que ahora que ya estaba grande, él hubiera sido su novio. Pero, Dios sabe lo que hace. Ella misma, con sus padres, se había mudado de Mbokajaty a Sotorugua, donde la madre tenía un poco de tierra heredada de su padre. En verdad, estaba hecha una señorita y se decía que era muy bonita.
** Anamaría, echada en el suelo, se torcía y se mordía los labios por el dolor que sentía en la ingle. Con todo, los recuerdos bullían en su mente e inquietaban el corazón.
** Un día feriado, a la media mañana, estaba en la casa de su amiga Juana Pabla. Habían crecido juntas. Y esa mañana le había pedido que fuera con ella a limpiar la casa y preparar la comida, porque en el tren de la tarde iba a llegar su hermano que trabaja en Asunción.
** Y por ahí ocurre lo inesperado. Fue llegando con el hermano de Juana Pabla... ¡Josedolores! Lo reconoció al instante de verlo. Su corazón le dijo que era él. Sólo que no lo creía. ¡Qué cosa! Sentía como si el corazón iba a salírsele por la boca. Su deseo era salir corriendo a cualquier parte, pero ahí estaba como si hubiera echado raíces. El fuego que había creído apagado en su corazón, subió con su sangre y encendió su rostro.
** - ¡Allá vienen, allá vienen! -dijo Juana Pabla gritando y salió a recibirlos.
** Anamaría quedó en la puerta temblando, procuró por todos los medios calmarse un poco. Cuando se acercaron, se dio cuenta que los ojos de Josedolores estaban clavados en ella. El también al verla, quedó como ella.
** - ¡Josedolores! -rompió su garganta y el eco de su voz le pareció extraño, desconocido, como si no hubiera sido ella quien gritara.
** - ¡Anamaría!
** Josedolores le pasó la mano y ella no supo qué hacer, se esforzaba porque Josedolores no se diera cuenta de lo que sentía. ¡Que no escuche, por Dios, las palpitaciones que enloquecían su corazón!
** Rompióse la sucesión de imágenes que ocupaban su mente y de nuevo el dolor torció su cuerpo. De nuevo cayó en el abismo de la inconsciencia. Flotaba. Y otra vez retazos de la historia de su vida volvieron a pasar velozmente por su memoria. Recordó su casamiento. Ambos, ella y Josedolores, tomados de la mano frente al Juez. Después en la iglesia. Luego no más ya en su casa, ésa que Josedolores levantó con sus propias manos para los dos, para vivir juntos en la alegría y en la pena, en los tiempos buenos y en los tiempos malos; para que nacieran sus hijos y para que llegado el momento dieran su alma a Dios.
** Anamaría no comprende muy bien lo que le pasa. ¡Habrá otra mujer que pase lo que ella pasa, que sienta lo que ella estaba sintiendo! Le abrasaba un gran dolor y de repente sintió que algo caliente y viscoso corría entre sus piernas. Quiso gritar, pero el grito quedó detenido en la garganta. ¡Ah, Josedolores! Cómo quisiera que estuviese con ella en este momento, que le toque la barriga, que le acaricie la cabeza, que le caliente con sus manos los pies y que detenga ese alocado golpeteo que abruma su corazón, como el galope de un potro joven.
** Cuando volvió en sí y abrió los ojos, lo primero que vio fue a Josedolores. Una amplia sonrisa, como aurora de primavera, iluminó su boca, mostrándole lo que tenía en brazos. Y ella lloró de alegría al acunar en la palma de sus manos a su pequeño hijo que aunque haya caído en el pasto al acceder a la vida, abrió un camino nuevo, hermoso, a sus existencias.
.
De: EL CRISTO DE COLLAR Y OTROS CUENTOS.
Edición bilingüe
(Asunción:
Centro Editorial Paraguayo S. R. L., 1997)
.
(Fuente:
Intercontinental Editora,
Asunción-Paraguay 1999. 433 páginas)

3 comentarios:

  1. Gracias por el Texto y la traduccion de esta gran obra! La necesitaba para entender mejor el examen que tengo mañana en Guarani, justo se utilizará este texto...¡Me quitaste de un apuro!

    ResponderEliminar
  2. Hola me ayudan?? En enseñanza de este cuento..

    ResponderEliminar
  3. Cuál es la trama del cuento y cuáles son los personajes. Y su análisis sociólogico.

    ResponderEliminar