KARAI RÉI OHA'ÂRAMOGUARE TUKA'Ê KAÑY
Cuento de: JUAN BAUTISTA RIVAROLA MATTO
(Enlace a datos biográficos y obras
En la GALERÍA DE LETRAS del
www.portalguarani.com )
Versión digital de:
Cuento de: JUAN BAUTISTA RIVAROLA MATTO
(Enlace a datos biográficos y obras
En la GALERÍA DE LETRAS del
www.portalguarani.com )
Versión digital de:
KARAI RÉI OHA'ÂRAMOGUARE TUKA'Ê KAÑY en
BIBLIOTECA VIRTUAL MIGUEL DE CERVANTES
BIBLIOTECA VIRTUAL MIGUEL DE CERVANTES
Mitämi tetaguarape guara,
ñagueromandu'ávo ñane retä opu'äramo guare
Pychäichícha itanimbukuágui
oñemoï hagua karai Réire.
Oiko va'ekue guaiguimí marangatu rory ojeheróva ña Karmelíta, omombe'úva jepi mitä kuérape umi mba'e ojehú va'ekue Pa'ika'i rekove árarupi. Upérö ndaje oïháicha ka'avo, tymba ha yvypóra kuéra ojoekupyty peteï ñe'ë ymaiteguarépe.
Ñanderesaraipámarö jepe upe aipo ñe'ë ymaiteguareguágui, oiméje gueteri mbovymi mitä reko tyre'ÿ ogueromandu'áva jepi, kuarahy oikekuévo, omaña mombyrýasyramo vaicha anga hína arai pytängy sa'yjúre.
Oiva ndaje guive upérämo, taha'éjepe guyrami, taha'éjepe ka'avo potykuemi; taha'éjepe, Pombéro ha Kurupícha, tekove osëva herüguágui, oguereko imorangutee mombe'upyrä. Ha umi mba'e ndikatúiva ojeporeka ijeheguíre, oguerekóje, ijaryimiherekuára. Upéicha rupi, rembyaireíramo tie'ÿterä akahatágui neremiñembosarái, osë ndéve katuete Ñeva'anga Jarýi ha nemondýi tuichaite.
Oiko ave, umi heräkuävéva apytérupi, Perurima ha Vyrorima; karai Pa'i, ha karai Réi hembireko ña Reina ha mokoïve itajyra kuñataï ndive, ojeheróva aipo «princesas».
Oime ave Pychäichi, ityke'ýra mokö ha isymi marangatu ndive.
Pychäichi niko va'ekue raka'e mitä piru sa'yjumi, okémiva anga tanimbukuápe. Upévare oñembohorýmiva hese ityke'ýra moköi, jepémo ha'ekuera kuimba'e kakuaa porä pyre.
Pychäichí sy katu oguerekóje imba'ekuaami anga, aipo «modo» oje'éva, ohupytyuka hagua imemby karia'y kuérape opa mba'erei.
Ko'ága ñamombe'úta, ña Karmelíta omombe'u hagueichaite, peteï Pychäichí rembihasa, ha'e ha ha ityke'ýra kuera ndive, isy mba'ekuaami reheve, oñemoïröguare oha'ä karai Réi ndive tuka'ëkañy.
- I -
Aipo «Libro paje guasu iletra'iva»
Aipo ndaje raka'e oïmi ára opaite mba'e osë pörmba jo'ámiva karai Réipe.
Oñemomba'e ka'aguy rusuvévare. Osëramo tymba saite ra'ävo oikuaáma voi oho mboyve mamópa ojuhúta umi guasu ikyravéva oiko'ÿre oiko oheka ipypore. Ombokapúramo katu ojavy vaivéramo ojapi voi tesakuaitépe.
Oguereko ave ñu poravopyre ojepysóva tesapysove ambuégui. Upépe oñemoña, jaipapa pa'ÿ haguáicha, vaka, ovecha, mamymba, mburika ha kavaju iñakuävéva, hoy'úva ypa pyrusu pukúpe, oñembotýva Yvypahárupi ha hypa'ÿva araka'eve.
Hogaguasu korapy ruguápe guéicha tuicha umi hymba kure. Hymba ryguasu kuéra ñandúicha okakuaa ha ombo'a tapia haku ha ro'y ára pukukuére.
Ikógape heñói, ipoty ha hi'a opaichagua temitÿngue, ipiru'üre peteï. Sandia ikokue guare pirekuégui ojapouka yga ikatuva ovevýi para mboypýri peve. Imandi'o rapo katu timbo'ýicha ipoguasu. Peteïete ipetÿ roguerépente omokuarahy'ä ijapyka puku ohóramo toroñarome, oguapýrö jepe ijykére hembireko ña Réina, moköive itajýra «princesas» ha umi poguasu mombyrýgui oúva ombojerovia hagua.
Hembíporu kuéra kuarepoti ha kuarepotiju apopyre meme. Oguereko ave hetaiterei karamegua henyhëva jeguakágui. Ajakápe ombyaty mbyaty imba'erepy ñemumbyre ha sapy'a py'a oguenohë omyasäi korapýre aipo, «onza de oro» ombokuarahy hagua. Upéicha jave ndaje karai Réi oha'äjepitóky hembiguái pahe kuéra ndive.
Oikóndaje upéramo ñe'ëmbegue he'íva upe po'a jo'a ohupyty'va karai Réi oguahëhague chupe aipo «Libro paje guasu iletra'íva» rupi, ombuekovia va'ekue ava arandu peteïme peteï chipa kavure pehënguére. Oikuaaséramo oimeraëva mba'e, taha'e jepe máva renda parehéropa itenondéta karrerahápe, oporandúnteha ilibro guasúpe, omo'akämby itïre anteoho, oipevu oimehárupi kuatia ha upépe ojuhu iporandukue ñe'ëmbojevy.
Vaicha niko karai Réi vy'apópe oikove. Hembiguái retarasáma oiko hagüa ha'ete ojayvy oikóvo ejehevipe'a oka'api ikokuérupi. Hi'ái nda'iporiguasuvéima omokyre'ymi va'erä ichupe, jepémo, ojojoipáma tyguatágui.
Hendypu, hesäiguasu, imorotiguasu, ikyraguasu. Oikónte ára pukukuére kuarahy'äme okay'u, oterere, okaruguasu, opita, oaperita tyky tyky, hi'éu jo'a jo'a, oipokä pokä ipysäguasu ha tuichaicha jepi ojuru pe'a.
Amo huguápeko ndovy'avéi, ndahetia'evéi, ikueráigui tekoreígui. Upéicha rupi ou oike iñakäme mitä reko, oikuaa'ÿgui rei mba'étepa ojapóta, ha osë he'í peteï jeýe hembireko ña Réinape:
-Aha'äséko aikóvo tuka'ëkañy.
-¡Péina upéicharamo ndetarovaitéma! -ombohovái chupe upe kuñakarai.
Ipochy karai Réi ha opu'ä pyta'ä pohýi vai oinupä potávo hembirekópe iñe'ëguasúre. Ha'e katu oguevi'imínte ichugui he'i jey mboyve:
-¡Ahechasetémapa ndeichagua karaiguasu oikóramo korapýre oporomuña ha oporoheka tatakua kupére!
«Upéva añetegua -he'i ipy'ápe karai Réi oguapy jeývo pochy gua'úpema- Nahi'äí upéicha añemotï ha aiko tembiguái jurupe pukarä. Aikeétarö añete ñembojarúpe, ajapo va'erä ñembojaru mombe'úpyrá.
Upémaramo ohenói Poromomaranduhárape ha kóicha he'i chupe:
-Tereho táva ha tava jerére ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ävame chendive tuk'ëkañy, ajuhu'ÿramo ame'ëta che'yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve ipype, ha otopáramo katu añakä'oukáta.
- II -
Pychäichi ryke'y tenondere
Pa'ika'í rekove árape, oïméramo mba'e maymávape ojekuaauka va'erä, oñemotenonde matapu mbopuha omboayvúva ohóvo oñembyatypa peve tapicha oikóva upérupi ohendu hagüa Poromomaranduhára ñemoñe'ë. Oikómi ndaje upéramo ko karai Réi rerekua oguerosapukái ijahy'o soropa peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa karai Réi jehayhuetávandi oha'äse tuka'ëkañy!
Ndaipóri oñemoïséva hese oñehendúgui oïmeha upe «Libro paje guasu iletraiíva» omombe'u va'erä ichupe katuete mamópa oñekañy ichugui. Hi'ariete herakuä pokarëmíjeko ave karai Réi.
Upévare Poromomaranduhára hembe ruguy potaitehápema hína osapukái rei haguére upérupi, Pychäichi ryke'y tenondere ohechávo isype oúva hína vaka ñamihágui peteï kapi'i-pytändyre, ojoko tapeasápe ha he'i chupe:
-Eme'ë cheve «modo» akañy hagua karai Réigui chejuhu'ÿ haguáme.
Ojayvýnte upépe upe guaiguimi anga ha oipo'o mbohapy kapi'i-pytä poty sa'yju ha ome'ë imemby tenonderépe. Ha'e katu oñongatu isombréro kuápe ha oho heseve he'i karaí Réipe:
-Che akañýta ndehegui che-juhu'ÿ haguáme.
-Néi, jahecháne -he'i karai Réi -Upéicha ramo añete ame'ëta ndéve che yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve ipype. Rojuhúramo katu roñakä'oukáta. Ehai nde réra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáreve héra oñepyrürna okañy Pychäichi ryke'y tenondere:
Karai Réi rovake va'ekue karia'y rete joja ojere tejuguasúpe.
Okërupi osënguévo oikóma ichugui apere'a.
Korapýrupi jahecháma opopóva tapiti.
Ñúre huguái vevéma ohóvo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ohupyty Yvypaha, opaichagua ñu osoitehárupi. Ojasuru petëi kapi'i-py-tändýpe ha upépe ojerova mbohapy yvoty sa'yjumíme.
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, oarambosa kyra, oho oheka «Libro paje guasu iletra'íva» ha kóicha he'i chupe:
-Karia'y puku rete joja ojerova kuri tejuguasúpe. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñúre huguái veve ohóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakämby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha omoñe'ë ilibro guasu:
«Oñani Yvypaha peve, opaichagua ñu osoitehárupi; ojasuru kapi'i-pytändýpe ha upepe ojerova mbohapy yvoty sa'yjumíme».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokuái:
-Tapeho Yvypahápeve, opáichagua ñu osoitehárupi, ha pegueru chéve mbohapy kapi'i-pytá poty sa'yjumi pejuhútava upépe katuete.
Tembiguái kuéra ojapo huvicha he'i haguéicha ha ogueru ichupe mbohapy kapi'ipytä poty sa'y jumi.
Karai Réi omoïuka yvýpe henonde ha kóicha oñemoñe'ë:
-Ejevy nde rekoitépe, karia'y puku rete joja.
Ha upépente ojerova jevy umi yvoty sa'yjumígui Pychäichi ryke'y tenondere.
-Rehecháma chehegui ikatu'ÿha oñekañy he'í chupe karai Réi ha oñakä'ouka.
- III -
Pychäichí ryke'y tenondere ambue
Ko'ä mba'e ojekuaakuévo opárupi isarambi kyhyje ha nosëvéi karai Réi ndive oikeséva ñembojarúpe.
Upéva aja karai Réi ipijohapa anga teko kueráigui ha oikómi jepi he'i hembireko ña Réinape:
-Mba'e háre nipo umi tekove ñembyahýi sa'yju iñakäre oñemyakate'ÿ etei.
Peteï jasy puku ohasa rire ohenói jey Poromomaranduhárape ha kóicha he'i chupe:
-Tereho táva ha táva jerére ha oikuaasévape eikuaauka. oha'ävape chendive tuka'ë-kañy, ajuh'ÿ-ramo ame'ëta chupe che yvy mboja'o mbytemby, tymba oïvareheve ipype, ha amomendiata hese che rajy princesa tenondere. Atopáramo katu añakä'oukáta.
Ha péina jahecha jeýma Poromomaranduhárape, matapu mbopuha rapykuéri, oguerosapukái ijahy'o soro ha ijyryvisëmba peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa karai Réi Jehayhuete hamarangatueté ndive oha'äse tuka'ëkañy...!
Hembe ruguy potaitehápema anga upe karai Réi rembiguái, Pychäichi ryke'y tenondere ambue cho he'i isýpe, ojohéiva hína tembiporu:
-Eme'ë chéve «modo» akañy hagua karai Réigui chejuhú'ÿ haguáme.
Ojepoitýnte upe guaiguimi japepo ruguápe, oipyhy upégui petei piraratïmi ha ome'ë imemby tenondere ambuépe. Ha'e oñongatu inambi kupépe ha oho heseve he'i karai Réipe:
-Che akañýta ndehegui chejuhú'ÿ haguáicha.
-Iporäite upéicharamo -opukavy kañy karai Réi-. Rojuhú'ÿramo añete, ame'ëta ndéve che yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve, ipype ha amomendáta nderehe cherajy «princesa» tenondere. Rojuhúramo katu roñakä'oukáta. Ehai nderéra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáreve héra oñepyrüma okañy Pychäichí ryke'y tenondere ambue:
Karai Réi rovake va'ekue karia'y mbarete pörä ojere mykurë katïme. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñure huguái vevéma ohóvo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ypa rembe'yre ohupyty Yvypaha, opáichagua Y osoitehárupi; ojepoi ygáupa'time, oñapymi ypa ruguaite peve, ojerova ñunundi'ápe, tujúpe ojaitypo ha upepe okañy kirïrïete.
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, carambosa kyra, oheka «Libro paje guasu iletra' iva» ha kóicha he'i chupe:
Karia'y mbarete porä ojerova mykurË katïme. Okerupi osëma apere'a. Kopapýre opopóma tapiti. Ñúre huguái veve ahóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakamby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha kóicha omoñe'ë ilibro guasu:
«Oñani ypa rembe'ýre Yvypaha peve, opáichagua Y Osoitehápupi, ojepoi ygáu pa'üime ypa ruguaite peve ha úpepe ojerova ñunundi'ape. Oisu'úta pinda kuarepoti».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokúai:
-Peje'ói Yvypahápe, opaichagua Y osoitehárupi, peity ypa ruguaite peve, ygáu pa'üme, ko pinda kuarepoti ha pegueru chéve peteï ñunundi'a peikutútava upépe katuete.
Tembiguái kuéra ojapo huvicha he'i haguechaite ha ojevy pira saingo reheve. Karai Réi omoïuka yvype henonde ha kóicha oñemoñe'ë:
Ejevy nderekoitépe, karia'y mbarete porä.
Ha upépente ojerova jevy upe ñunundi'águi Pychäichí ryke'y tenondere ambue.
-Rechecháma chechegui ikatu'ÿha oñekany he'i chupe karai Réi, ha oñakä'ouka.
- IV -
Pychäichi opu'ä itanimbukuágui
Ko'ä mba'e ojekuaakuévo katu tuichavéntema kyhyje isarambi upérupi ha nosévéi karai Réipe iñembojaru irürä. Upéva aja hete remoimbáma anga tekokueráigui ha oikómi jepi he'i hembireko ña Réinape:
-Mba'e tamora'e aikuave'ëve umi vyropahápe omoïse haguaicha iñakä tuka'ë ra'äme.
Irundy jasy puku ohasa rire ndojejokovéima ha ohenói jey Poromomaranduhárape he'i hagua chupe:
-Tereho táva ha táva jerere ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ävape chendive tuka'ëkañy, ajuhu'ÿramo ame'ëta chupe aguerekóva guive mboja'o mbytemby ha amomendáta hese che rajy «princesa» imitakuñavéva. Atopáramo katu añakä'oukáta.
Ha péina jahecha jeýma Poromomanduhárape, matapu mbopuha rapykuéri, oguerosapukái ijahy'o soro, ijyryvisëmba ha iju'aipa peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa oha'äse tuka'ëkañy Karai Réi jehayhuetéva, imarangatuetéva ha ipojeraitéva ndive...!
Ndoikesevéigui mavave ñembojaru pohýi etépe karai itukumboitévandi, are anga oiko oguata ha osapukái rei temberuguypárehema, opu'äme Pychäichi itanimbu kuágui, he'ire ipype:
-¡Oïme va'eräko karai Réi ikostilla pa'ü ave katuete!
Upémarö oho ojerure isymíme, ombovyvýva hína ao sorokuemi:
-Eme'ëmona chéve «modo» ikatu hagua akañy karai Réigui che juhu'ÿ haguáicha.
Ohovasa anga isymi ha ome'ë chupe ju po'imi oguerekóva ipópe hína. Pychäichi oikutu ikamisa ruguáire ha oho heseve he'i karai Réipe:
-Che akañyta nde hegui chejuhu'ÿ haguáicha.
-¡Mamópatame rekañýta chehegui, nde mitä'i sa'yju, revi tanimbu, tü rembi'u! -ipochy karai Réi oimo'ägui oime oñembohoryséva mba'e hese omboúvo hendápe upe mitä morombi- ¡Eguata tereho reñembuepoti mboyve!
Ndaipytaryrýivo Pychäichí, karai Réi ojepopichy ha pukavy ku'épe oporandu ichupe:
-Teräpa reñeñakä'oukase katuete umi nderyke'y moköivéicha...
Ñambopuku reíma ñaína -oñepyta'á Pychäichí-. Eipyso katu nde kuatia ha ñañoñe'ë me'ë.
-Reipotaháicha -he'i tuicha puka pa'üme karai Réi-. Rojuhuÿramo ame'ëta ndéve aguerekóva guive mboja'o mbytemby ha amomendáta nderehe che rajy «princesa» imitäkuñavéva. Rotopáramo katu reñembyepoti kavalleríata ha hi'áriroñaká'oukáta. Ehai nde réra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáre héra oñepyrüma okañy Pychäichí:
Karai Réi rovake va'ekue mitä piru resa'ykumi ojere ka'imirikináme.
Okërupi osëma apere'a.
Korapy're opopóma tapiti.
Ñúre huguái veve ohovo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ka'aguy pa'ürupi ohupyty Yvypaha, opaichagua ka'aguy osoitehárupi.
Upépe ojerova ju po'imíme ha oho ojekutu peteï yvyra-pytä ohupíva arai peve hu'ä pire guýpe.
Upépe ohecha ojapohague tyke'ýra rembiapokuéichante avei ha oike ichupe kyhyje ro'y.
-Libro paje guasu iletra'íva omombe'úta katuete karai Réipe mamópa aju akañy ichugui. Añembuepoti kavalleríata ha hi'ári añeñakä'oukáta -hasé soro Pychäichí-. Oimemínepa anga ko'árupi tekove ikatúramo chepytyvöse va'erä rehegua...
Ohendu upe ju ñe'ë rasë po'imi peteï ypeku ombota mbotáva hína upe yvyrarakä pireruýrupi hembi'u rekávo. Oiporiahuvereko anga ha he'i chupe:
-Anive rekyhyjétei, che roipytyvöne.
He'íre voi ohekýí upe ju po'i ha oikutu ipepo guýpe.
Upépe upe jumi ojerova guyra raguemíme.
Upémaramo guyra ypekü oveve karai Réi rogaguasu peve.
Oike kotypýpe ha ojuhúvo ikerambu, oipe'a jey upe haguemi ha omokañy óga jára kasö bolsillo kuápe.
Umíva ojaporire, guyra ypekü oveve ha oje'ói Yvypahágoty, apáichagua ka'aguy osoitehárupi, haitymi ñangarekóvo.
Koichaite oñemombe'u, ha kóicha oikómine raka'e Pa'ika'i rekove árarupi.
- V -
Ambue ára oiko vaekue raka'e
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, oarambosa kyra, oheku «Libro paje guasu iletraíva», ha kóicha he'i chupe:
-Pychäichi ojerova ka'imirïkináme. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñure huguái veve ohóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakamby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha kóicha omoñe'é ilibro guasu:
«Oñani ka'aguy pa'üre Yvypaha peve, opáichagua ka'aguy osoitehárupi; ojerova ju po'imíme ha oho ojekutu yvyra-pytä ohupiva arai peve hu'ä pire guýpe».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokuái:
-Tapeho Yvypahápe, opáichagua ka'aguy osoitehárupi; pehapy upe yvyra-pytä ohupíva arai peve hu'ä; pembogua yrupëme itanimbukue, ha pegueru chéve petëi ju po'imi pejuhútava upépe katuete.
Tembiguái kuera ojapo huvicha he'i haguéicha ha ndojuhúi mba'eve. Tindy ha kyhyjéreheve ojevy karai Réipe omomarandu:
-¡Po'akä'oukapáta! -oñarö karai Réi.
Ha upépe oñehendu Pychäichi pukakue guemi, ojoguáva guyrarague ñe'ë po'i kangymíme ha osevaicha herüguágui.
Oheka hikuáí ¡chupe iñakänga'upa peve ojere jere reígui, ha amo ipahápe karai Réi ndojejokovéima ha osapukái pÿahë vai karaiñe'ëme:
-¡Pido, pido!
Ombohováinte ichupe upe guyrarague pukakue po'imi osévaicha herüguágui.
Upémaramo karai Réi he'i ñembojuruhe'ëtépema:
-¡Ejevýmomandina nde rekoitépe, che ra'ymi Pychäichi!
-¡Mba'eveihavéramo! -oñehendu Pychaïchí ñe'ëngue po'imi-.
Cheve ndachemoñuhäichéne pokarëme. Ehenói karai Pai'í, karai Alcalde ha karai Alguacilpe, ha tombohavái nde réra kuatiáre karai Escribano revake ha «Sello de España» guýpe.
Jepémo karai Réi nome'ëséi mba'eve, ojapomante va'ëra Pychäichi oikuaita haguéicha oikaaséramo mba'éicha rupípa upe mitä pyruru okañy kuaa ichugui ha ombotavy ilibro arandúpe.
Upéicha, oñembyatypámaramo umi poguasu jeheróva, ha ohaipaire héra kuéra karai Réi réra rovái, «Sello de España» guýpe, karai Escribano rovake, osé oveve karai Réi bolsillo kuágui upe ypekü raguekuemi; ovevýí sapy'a henondépe kuéra ha ova jevy Pychäichíme.
-¡Ápente che! -osapukái ha oipyhy mesa árigui upe kuatia jehaipapyre ramóva ha okua heseve karai Réi pochy jera ra'ärovo.
Heko tapiápe Pychäichi oho ndouvéi. Aipongo upe guive karai Réi oguerokyhyje ojevy mba'éramo guarä upe mitä imba'e rekávo.
Hi'ári oñemyrö ha noha'äsevéi tuka'ëkañy.
Oiva ndaje guive upérämo, taha'éjepe guyrami, taha'éjepe ka'avo potykuemi; taha'éjepe, Pombéro ha Kurupícha, tekove osëva herüguágui, oguereko imorangutee mombe'upyrä. Ha umi mba'e ndikatúiva ojeporeka ijeheguíre, oguerekóje, ijaryimiherekuára. Upéicha rupi, rembyaireíramo tie'ÿterä akahatágui neremiñembosarái, osë ndéve katuete Ñeva'anga Jarýi ha nemondýi tuichaite.
Oiko ave, umi heräkuävéva apytérupi, Perurima ha Vyrorima; karai Pa'i, ha karai Réi hembireko ña Reina ha mokoïve itajyra kuñataï ndive, ojeheróva aipo «princesas».
Oime ave Pychäichi, ityke'ýra mokö ha isymi marangatu ndive.
Pychäichi niko va'ekue raka'e mitä piru sa'yjumi, okémiva anga tanimbukuápe. Upévare oñembohorýmiva hese ityke'ýra moköi, jepémo ha'ekuera kuimba'e kakuaa porä pyre.
Pychäichí sy katu oguerekóje imba'ekuaami anga, aipo «modo» oje'éva, ohupytyuka hagua imemby karia'y kuérape opa mba'erei.
Ko'ága ñamombe'úta, ña Karmelíta omombe'u hagueichaite, peteï Pychäichí rembihasa, ha'e ha ha ityke'ýra kuera ndive, isy mba'ekuaami reheve, oñemoïröguare oha'ä karai Réi ndive tuka'ëkañy.
- I -
Aipo «Libro paje guasu iletra'iva»
Aipo ndaje raka'e oïmi ára opaite mba'e osë pörmba jo'ámiva karai Réipe.
Oñemomba'e ka'aguy rusuvévare. Osëramo tymba saite ra'ävo oikuaáma voi oho mboyve mamópa ojuhúta umi guasu ikyravéva oiko'ÿre oiko oheka ipypore. Ombokapúramo katu ojavy vaivéramo ojapi voi tesakuaitépe.
Oguereko ave ñu poravopyre ojepysóva tesapysove ambuégui. Upépe oñemoña, jaipapa pa'ÿ haguáicha, vaka, ovecha, mamymba, mburika ha kavaju iñakuävéva, hoy'úva ypa pyrusu pukúpe, oñembotýva Yvypahárupi ha hypa'ÿva araka'eve.
Hogaguasu korapy ruguápe guéicha tuicha umi hymba kure. Hymba ryguasu kuéra ñandúicha okakuaa ha ombo'a tapia haku ha ro'y ára pukukuére.
Ikógape heñói, ipoty ha hi'a opaichagua temitÿngue, ipiru'üre peteï. Sandia ikokue guare pirekuégui ojapouka yga ikatuva ovevýi para mboypýri peve. Imandi'o rapo katu timbo'ýicha ipoguasu. Peteïete ipetÿ roguerépente omokuarahy'ä ijapyka puku ohóramo toroñarome, oguapýrö jepe ijykére hembireko ña Réina, moköive itajýra «princesas» ha umi poguasu mombyrýgui oúva ombojerovia hagua.
Hembíporu kuéra kuarepoti ha kuarepotiju apopyre meme. Oguereko ave hetaiterei karamegua henyhëva jeguakágui. Ajakápe ombyaty mbyaty imba'erepy ñemumbyre ha sapy'a py'a oguenohë omyasäi korapýre aipo, «onza de oro» ombokuarahy hagua. Upéicha jave ndaje karai Réi oha'äjepitóky hembiguái pahe kuéra ndive.
Oikóndaje upéramo ñe'ëmbegue he'íva upe po'a jo'a ohupyty'va karai Réi oguahëhague chupe aipo «Libro paje guasu iletra'íva» rupi, ombuekovia va'ekue ava arandu peteïme peteï chipa kavure pehënguére. Oikuaaséramo oimeraëva mba'e, taha'e jepe máva renda parehéropa itenondéta karrerahápe, oporandúnteha ilibro guasúpe, omo'akämby itïre anteoho, oipevu oimehárupi kuatia ha upépe ojuhu iporandukue ñe'ëmbojevy.
Vaicha niko karai Réi vy'apópe oikove. Hembiguái retarasáma oiko hagüa ha'ete ojayvy oikóvo ejehevipe'a oka'api ikokuérupi. Hi'ái nda'iporiguasuvéima omokyre'ymi va'erä ichupe, jepémo, ojojoipáma tyguatágui.
Hendypu, hesäiguasu, imorotiguasu, ikyraguasu. Oikónte ára pukukuére kuarahy'äme okay'u, oterere, okaruguasu, opita, oaperita tyky tyky, hi'éu jo'a jo'a, oipokä pokä ipysäguasu ha tuichaicha jepi ojuru pe'a.
Amo huguápeko ndovy'avéi, ndahetia'evéi, ikueráigui tekoreígui. Upéicha rupi ou oike iñakäme mitä reko, oikuaa'ÿgui rei mba'étepa ojapóta, ha osë he'í peteï jeýe hembireko ña Réinape:
-Aha'äséko aikóvo tuka'ëkañy.
-¡Péina upéicharamo ndetarovaitéma! -ombohovái chupe upe kuñakarai.
Ipochy karai Réi ha opu'ä pyta'ä pohýi vai oinupä potávo hembirekópe iñe'ëguasúre. Ha'e katu oguevi'imínte ichugui he'i jey mboyve:
-¡Ahechasetémapa ndeichagua karaiguasu oikóramo korapýre oporomuña ha oporoheka tatakua kupére!
«Upéva añetegua -he'i ipy'ápe karai Réi oguapy jeývo pochy gua'úpema- Nahi'äí upéicha añemotï ha aiko tembiguái jurupe pukarä. Aikeétarö añete ñembojarúpe, ajapo va'erä ñembojaru mombe'úpyrá.
Upémaramo ohenói Poromomaranduhárape ha kóicha he'i chupe:
-Tereho táva ha tava jerére ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ävame chendive tuk'ëkañy, ajuhu'ÿramo ame'ëta che'yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve ipype, ha otopáramo katu añakä'oukáta.
- II -
Pychäichi ryke'y tenondere
Pa'ika'í rekove árape, oïméramo mba'e maymávape ojekuaauka va'erä, oñemotenonde matapu mbopuha omboayvúva ohóvo oñembyatypa peve tapicha oikóva upérupi ohendu hagüa Poromomaranduhára ñemoñe'ë. Oikómi ndaje upéramo ko karai Réi rerekua oguerosapukái ijahy'o soropa peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa karai Réi jehayhuetávandi oha'äse tuka'ëkañy!
Ndaipóri oñemoïséva hese oñehendúgui oïmeha upe «Libro paje guasu iletraiíva» omombe'u va'erä ichupe katuete mamópa oñekañy ichugui. Hi'ariete herakuä pokarëmíjeko ave karai Réi.
Upévare Poromomaranduhára hembe ruguy potaitehápema hína osapukái rei haguére upérupi, Pychäichi ryke'y tenondere ohechávo isype oúva hína vaka ñamihágui peteï kapi'i-pytändyre, ojoko tapeasápe ha he'i chupe:
-Eme'ë cheve «modo» akañy hagua karai Réigui chejuhu'ÿ haguáme.
Ojayvýnte upépe upe guaiguimi anga ha oipo'o mbohapy kapi'i-pytä poty sa'yju ha ome'ë imemby tenonderépe. Ha'e katu oñongatu isombréro kuápe ha oho heseve he'i karaí Réipe:
-Che akañýta ndehegui che-juhu'ÿ haguáme.
-Néi, jahecháne -he'i karai Réi -Upéicha ramo añete ame'ëta ndéve che yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve ipype. Rojuhúramo katu roñakä'oukáta. Ehai nde réra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáreve héra oñepyrürna okañy Pychäichi ryke'y tenondere:
Karai Réi rovake va'ekue karia'y rete joja ojere tejuguasúpe.
Okërupi osënguévo oikóma ichugui apere'a.
Korapýrupi jahecháma opopóva tapiti.
Ñúre huguái vevéma ohóvo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ohupyty Yvypaha, opaichagua ñu osoitehárupi. Ojasuru petëi kapi'i-py-tändýpe ha upépe ojerova mbohapy yvoty sa'yjumíme.
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, oarambosa kyra, oho oheka «Libro paje guasu iletra'íva» ha kóicha he'i chupe:
-Karia'y puku rete joja ojerova kuri tejuguasúpe. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñúre huguái veve ohóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakämby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha omoñe'ë ilibro guasu:
«Oñani Yvypaha peve, opaichagua ñu osoitehárupi; ojasuru kapi'i-pytändýpe ha upepe ojerova mbohapy yvoty sa'yjumíme».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokuái:
-Tapeho Yvypahápeve, opáichagua ñu osoitehárupi, ha pegueru chéve mbohapy kapi'i-pytá poty sa'yjumi pejuhútava upépe katuete.
Tembiguái kuéra ojapo huvicha he'i haguéicha ha ogueru ichupe mbohapy kapi'ipytä poty sa'y jumi.
Karai Réi omoïuka yvýpe henonde ha kóicha oñemoñe'ë:
-Ejevy nde rekoitépe, karia'y puku rete joja.
Ha upépente ojerova jevy umi yvoty sa'yjumígui Pychäichi ryke'y tenondere.
-Rehecháma chehegui ikatu'ÿha oñekañy he'í chupe karai Réi ha oñakä'ouka.
- III -
Pychäichí ryke'y tenondere ambue
Ko'ä mba'e ojekuaakuévo opárupi isarambi kyhyje ha nosëvéi karai Réi ndive oikeséva ñembojarúpe.
Upéva aja karai Réi ipijohapa anga teko kueráigui ha oikómi jepi he'i hembireko ña Réinape:
-Mba'e háre nipo umi tekove ñembyahýi sa'yju iñakäre oñemyakate'ÿ etei.
Peteï jasy puku ohasa rire ohenói jey Poromomaranduhárape ha kóicha he'i chupe:
-Tereho táva ha táva jerére ha oikuaasévape eikuaauka. oha'ävape chendive tuka'ë-kañy, ajuh'ÿ-ramo ame'ëta chupe che yvy mboja'o mbytemby, tymba oïvareheve ipype, ha amomendiata hese che rajy princesa tenondere. Atopáramo katu añakä'oukáta.
Ha péina jahecha jeýma Poromomaranduhárape, matapu mbopuha rapykuéri, oguerosapukái ijahy'o soro ha ijyryvisëmba peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa karai Réi Jehayhuete hamarangatueté ndive oha'äse tuka'ëkañy...!
Hembe ruguy potaitehápema anga upe karai Réi rembiguái, Pychäichi ryke'y tenondere ambue cho he'i isýpe, ojohéiva hína tembiporu:
-Eme'ë chéve «modo» akañy hagua karai Réigui chejuhú'ÿ haguáme.
Ojepoitýnte upe guaiguimi japepo ruguápe, oipyhy upégui petei piraratïmi ha ome'ë imemby tenondere ambuépe. Ha'e oñongatu inambi kupépe ha oho heseve he'i karai Réipe:
-Che akañýta ndehegui chejuhú'ÿ haguáicha.
-Iporäite upéicharamo -opukavy kañy karai Réi-. Rojuhú'ÿramo añete, ame'ëta ndéve che yvy mboja'o mbytemby tymba oïvareheve, ipype ha amomendáta nderehe cherajy «princesa» tenondere. Rojuhúramo katu roñakä'oukáta. Ehai nderéra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáreve héra oñepyrüma okañy Pychäichí ryke'y tenondere ambue:
Karai Réi rovake va'ekue karia'y mbarete pörä ojere mykurë katïme. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñure huguái vevéma ohóvo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ypa rembe'yre ohupyty Yvypaha, opáichagua Y osoitehárupi; ojepoi ygáupa'time, oñapymi ypa ruguaite peve, ojerova ñunundi'ápe, tujúpe ojaitypo ha upepe okañy kirïrïete.
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, carambosa kyra, oheka «Libro paje guasu iletra' iva» ha kóicha he'i chupe:
Karia'y mbarete porä ojerova mykurË katïme. Okerupi osëma apere'a. Kopapýre opopóma tapiti. Ñúre huguái veve ahóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakamby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha kóicha omoñe'ë ilibro guasu:
«Oñani ypa rembe'ýre Yvypaha peve, opáichagua Y Osoitehápupi, ojepoi ygáu pa'üime ypa ruguaite peve ha úpepe ojerova ñunundi'ape. Oisu'úta pinda kuarepoti».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokúai:
-Peje'ói Yvypahápe, opaichagua Y osoitehárupi, peity ypa ruguaite peve, ygáu pa'üme, ko pinda kuarepoti ha pegueru chéve peteï ñunundi'a peikutútava upépe katuete.
Tembiguái kuéra ojapo huvicha he'i haguechaite ha ojevy pira saingo reheve. Karai Réi omoïuka yvype henonde ha kóicha oñemoñe'ë:
Ejevy nderekoitépe, karia'y mbarete porä.
Ha upépente ojerova jevy upe ñunundi'águi Pychäichí ryke'y tenondere ambue.
-Rechecháma chechegui ikatu'ÿha oñekany he'i chupe karai Réi, ha oñakä'ouka.
- IV -
Pychäichi opu'ä itanimbukuágui
Ko'ä mba'e ojekuaakuévo katu tuichavéntema kyhyje isarambi upérupi ha nosévéi karai Réipe iñembojaru irürä. Upéva aja hete remoimbáma anga tekokueráigui ha oikómi jepi he'i hembireko ña Réinape:
-Mba'e tamora'e aikuave'ëve umi vyropahápe omoïse haguaicha iñakä tuka'ë ra'äme.
Irundy jasy puku ohasa rire ndojejokovéima ha ohenói jey Poromomaranduhárape he'i hagua chupe:
-Tereho táva ha táva jerere ha oikuaasévape eikuaauka: oha'ävape chendive tuka'ëkañy, ajuhu'ÿramo ame'ëta chupe aguerekóva guive mboja'o mbytemby ha amomendáta hese che rajy «princesa» imitakuñavéva. Atopáramo katu añakä'oukáta.
Ha péina jahecha jeýma Poromomanduhárape, matapu mbopuha rapykuéri, oguerosapukái ijahy'o soro, ijyryvisëmba ha iju'aipa peve:
-¡Mávapa! ¡Mávapa oha'äse tuka'ëkañy Karai Réi jehayhuetéva, imarangatuetéva ha ipojeraitéva ndive...!
Ndoikesevéigui mavave ñembojaru pohýi etépe karai itukumboitévandi, are anga oiko oguata ha osapukái rei temberuguypárehema, opu'äme Pychäichi itanimbu kuágui, he'ire ipype:
-¡Oïme va'eräko karai Réi ikostilla pa'ü ave katuete!
Upémarö oho ojerure isymíme, ombovyvýva hína ao sorokuemi:
-Eme'ëmona chéve «modo» ikatu hagua akañy karai Réigui che juhu'ÿ haguáicha.
Ohovasa anga isymi ha ome'ë chupe ju po'imi oguerekóva ipópe hína. Pychäichi oikutu ikamisa ruguáire ha oho heseve he'i karai Réipe:
-Che akañyta nde hegui chejuhu'ÿ haguáicha.
-¡Mamópatame rekañýta chehegui, nde mitä'i sa'yju, revi tanimbu, tü rembi'u! -ipochy karai Réi oimo'ägui oime oñembohoryséva mba'e hese omboúvo hendápe upe mitä morombi- ¡Eguata tereho reñembuepoti mboyve!
Ndaipytaryrýivo Pychäichí, karai Réi ojepopichy ha pukavy ku'épe oporandu ichupe:
-Teräpa reñeñakä'oukase katuete umi nderyke'y moköivéicha...
Ñambopuku reíma ñaína -oñepyta'á Pychäichí-. Eipyso katu nde kuatia ha ñañoñe'ë me'ë.
-Reipotaháicha -he'i tuicha puka pa'üme karai Réi-. Rojuhuÿramo ame'ëta ndéve aguerekóva guive mboja'o mbytemby ha amomendáta nderehe che rajy «princesa» imitäkuñavéva. Rotopáramo katu reñembyepoti kavalleríata ha hi'áriroñaká'oukáta. Ehai nde réra ko kuatiáre ha ñañoñe'ë me'ë.
Ohaipáre héra oñepyrüma okañy Pychäichí:
Karai Réi rovake va'ekue mitä piru resa'ykumi ojere ka'imirikináme.
Okërupi osëma apere'a.
Korapy're opopóma tapiti.
Ñúre huguái veve ohovo aguara, ryguasu uha.
Oñani oñanivehápe ka'aguy pa'ürupi ohupyty Yvypaha, opaichagua ka'aguy osoitehárupi.
Upépe ojerova ju po'imíme ha oho ojekutu peteï yvyra-pytä ohupíva arai peve hu'ä pire guýpe.
Upépe ohecha ojapohague tyke'ýra rembiapokuéichante avei ha oike ichupe kyhyje ro'y.
-Libro paje guasu iletra'íva omombe'úta katuete karai Réipe mamópa aju akañy ichugui. Añembuepoti kavalleríata ha hi'ári añeñakä'oukáta -hasé soro Pychäichí-. Oimemínepa anga ko'árupi tekove ikatúramo chepytyvöse va'erä rehegua...
Ohendu upe ju ñe'ë rasë po'imi peteï ypeku ombota mbotáva hína upe yvyrarakä pireruýrupi hembi'u rekávo. Oiporiahuvereko anga ha he'i chupe:
-Anive rekyhyjétei, che roipytyvöne.
He'íre voi ohekýí upe ju po'i ha oikutu ipepo guýpe.
Upépe upe jumi ojerova guyra raguemíme.
Upémaramo guyra ypekü oveve karai Réi rogaguasu peve.
Oike kotypýpe ha ojuhúvo ikerambu, oipe'a jey upe haguemi ha omokañy óga jára kasö bolsillo kuápe.
Umíva ojaporire, guyra ypekü oveve ha oje'ói Yvypahágoty, apáichagua ka'aguy osoitehárupi, haitymi ñangarekóvo.
Koichaite oñemombe'u, ha kóicha oikómine raka'e Pa'ika'i rekove árarupi.
- V -
Ambue ára oiko vaekue raka'e
Ambue ára ko'ë rire, karai Réi opu'ä, ojovahéi, oarambosa kyra, oheku «Libro paje guasu iletraíva», ha kóicha he'i chupe:
-Pychäichi ojerova ka'imirïkináme. Okërupi osëma apere'a. Korapýre opopóma tapiti. Ñure huguái veve ohóvo aguara, ryguasu uha.
Omoakamby itïre anteóho, oipevu oimehárupi kuatia ha kóicha omoñe'é ilibro guasu:
«Oñani ka'aguy pa'üre Yvypaha peve, opáichagua ka'aguy osoitehárupi; ojerova ju po'imíme ha oho ojekutu yvyra-pytä ohupiva arai peve hu'ä pire guýpe».
Karai Réi ohenói hembiguái kuérape ha kóicha oporojokuái:
-Tapeho Yvypahápe, opáichagua ka'aguy osoitehárupi; pehapy upe yvyra-pytä ohupíva arai peve hu'ä; pembogua yrupëme itanimbukue, ha pegueru chéve petëi ju po'imi pejuhútava upépe katuete.
Tembiguái kuera ojapo huvicha he'i haguéicha ha ndojuhúi mba'eve. Tindy ha kyhyjéreheve ojevy karai Réipe omomarandu:
-¡Po'akä'oukapáta! -oñarö karai Réi.
Ha upépe oñehendu Pychäichi pukakue guemi, ojoguáva guyrarague ñe'ë po'i kangymíme ha osevaicha herüguágui.
Oheka hikuáí ¡chupe iñakänga'upa peve ojere jere reígui, ha amo ipahápe karai Réi ndojejokovéima ha osapukái pÿahë vai karaiñe'ëme:
-¡Pido, pido!
Ombohováinte ichupe upe guyrarague pukakue po'imi osévaicha herüguágui.
Upémaramo karai Réi he'i ñembojuruhe'ëtépema:
-¡Ejevýmomandina nde rekoitépe, che ra'ymi Pychäichi!
-¡Mba'eveihavéramo! -oñehendu Pychaïchí ñe'ëngue po'imi-.
Cheve ndachemoñuhäichéne pokarëme. Ehenói karai Pai'í, karai Alcalde ha karai Alguacilpe, ha tombohavái nde réra kuatiáre karai Escribano revake ha «Sello de España» guýpe.
Jepémo karai Réi nome'ëséi mba'eve, ojapomante va'ëra Pychäichi oikuaita haguéicha oikaaséramo mba'éicha rupípa upe mitä pyruru okañy kuaa ichugui ha ombotavy ilibro arandúpe.
Upéicha, oñembyatypámaramo umi poguasu jeheróva, ha ohaipaire héra kuéra karai Réi réra rovái, «Sello de España» guýpe, karai Escribano rovake, osé oveve karai Réi bolsillo kuágui upe ypekü raguekuemi; ovevýí sapy'a henondépe kuéra ha ova jevy Pychäichíme.
-¡Ápente che! -osapukái ha oipyhy mesa árigui upe kuatia jehaipapyre ramóva ha okua heseve karai Réi pochy jera ra'ärovo.
Heko tapiápe Pychäichi oho ndouvéi. Aipongo upe guive karai Réi oguerokyhyje ojevy mba'éramo guarä upe mitä imba'e rekávo.
Hi'ári oñemyrö ha noha'äsevéi tuka'ëkañy.
.
Enlace a la versión de:
.
Visite la GALERÍA DE LETRAS
del PORTALGUARANI.COM
Amplio resumen de autores y obras
de la Literatura Paraguaya.
Poesía, Novela, Cuento, Ensayo, Teatro y mucho más.
del PORTALGUARANI.COM
Amplio resumen de autores y obras
de la Literatura Paraguaya.
Poesía, Novela, Cuento, Ensayo, Teatro y mucho más.
No hay comentarios:
Publicar un comentario